Zelf­sabotage bij autisme: als je brein tegenwerkt terwijl je het goed probeert te doen

Me and my shadow

Iedereen saboteert zichzelf wel eens. Je stelt dingen uit, vermijdt situaties die eigenlijk goed voor je zouden zijn, of handelt impulsief tegen beter weten in. Voor mensen met autisme kan zelfsabotage een bijzonder schrijnend patroon zijn. Vaak ontstaat het niet uit onwil of gemakzucht, maar uit overprikkeling, stress of rigide denkpatronen die de emmer doen overlopen.

Een belangrijk begrip hierbij is dysregulatie: het moment waarop het zenuwstelsel het even niet meer trekt. De oorzaak kan liggen in te veel prikkels, verwarrende sociale situaties, onverwachte gebeurtenissen of fysieke stress. Je wilt wel rustig blijven, maar je systeem staat op rood. Voor mensen met autisme is dit dagelijkse realiteit. En wanneer je brein in overdrive raakt, komen vaak ongezonde patronen naar boven. Dan ontstaat zelfsabotage.

Je stelt dingen uit omdat je uitgeput bent. Je trekt je terug omdat je denkt dat niemand je begrijpt. Je gelooft dat jij zelf het probleem bent. Juist dat laatste, jezelf de schuld geven, is vaak het meest destructief.

Zwart-wit denken en het alles-of-niets mechanisme

Zwart-wit denken komt veel voor bij mensen met autisme. Dingen zijn goed of fout. Gehaald of gefaald. Tussenwegen zijn er nauwelijks. Daardoor wordt fouten maken ondraaglijk. En dat zorgt ervoor dat juist de dingen die zouden kunnen helpen vermeden worden. Want als het niet perfect gaat, dan liever helemaal niet. Zelfsabotage ontstaat dan als een soort bescherming: liever geen poging doen, dan het risico lopen om te falen.

Externe en interne sabotage: twee gezichten

Mensen saboteren zichzelf op verschillende manieren. Enerzijds door te externaliseren: frustratie afreageren op anderen. Anderzijds door te internaliseren: alles op jezelf betrekken.

Beide strategieën zijn pogingen om controle terug te krijgen in een overweldigende wereld. Maar ze kunnen leiden tot chronische stress, burnout en sociale isolatie.

Wat helpt om zelfsabotage te doorbreken?

• Verwoord je dysregulatie. Zeg hardop dat je overprikkeld bent. Door het te benoemen ontstaat er afstand tot de emotie en wordt het bespreekbaar.

• Oefen met zelfcompassie. Vervang negatieve gedachten door mildere alternatieven: “Ik heb het moeilijk, en dat mag.”

• Creëer structuur en houvast. Voorspelbaarheid biedt veiligheid. Maak gebruik van routines die jou ondersteunen.

• Zoek passende ondersteuning. Een ervaringsdeskundige, coach of therapeut kan helpen patronen te herkennen en te doorbreken.

Zelfsabotage bij autisme is geen teken van zwakte. Het is een signaal dat het systeem overbelast is. Door bewustwording, zelfcompassie en steun kun je patronen doorbreken. En soms begint dat met één simpele zin: “Ik ben overprikkeld.” Wil jij jouw ervaring met zelfsabotage, autisme of herstel delen? Reageer op Autismeportaal en inspireer anderen met jouw verhaal. Samen bouwen we aan meer ruimte, begrip en menselijkheid.

Theoretisch kader: zelfsabotage bij autisme

1. Definitie van zelfsabotage

Zelfsabotage wordt in de psychologie omschreven als gedrag waarmee iemand onbewust zijn eigen doelen, welzijn of succes ondermijnt (Valas, 2001). Dit kan zich uiten in uitstelgedrag, perfectionisme, zelfkritiek, vermijding of destructieve copingstrategieën. Het is vaak een reactie op interne conflicten, angst voor falen of een laag zelfbeeld.

2. Autisme en informatieverwerking

Autisme spectrum stoornis (ASS) is een neurobiologische ontwikkelingsstoornis die invloed heeft op sociale interactie, communicatie en flexibiliteit in denken en gedrag (APA, 2013). Mensen met autisme verwerken informatie op een andere manier: vaak gedetailleerd, sensorisch intens en met minder contextgevoeligheid (Frith, 2003). Deze cognitieve stijl kan leiden tot overprikkeling en stress, vooral in onvoorspelbare of sociaal complexe situaties.

3. Dysregulatie als onderliggende factor

Dysregulatie verwijst naar het onvermogen om emotionele en fysiologische reacties adequaat te reguleren. Bij autisme komt dit frequent voor door sensorische gevoeligheid, moeite met emotieregulatie en beperkte toegang tot passende copingstrategieën (Mazefsky et al., 2013). Chronische dysregulatie kan leiden tot zelfondermijnend gedrag, zoals terugtrekking, impulsiviteit of zelfkritiek.

4. Zwart-wit denken en rigide cognitieve patronen

Een kenmerkend cognitief patroon bij autisme is zwart-wit denken: situaties worden als volledig goed of fout geïnterpreteerd, zonder ruimte voor nuance (Happé, 1999). Dit verhoogt de kans op zelfsabotage, omdat fouten of imperfectie als totale mislukking worden ervaren. De rigide denkstijl maakt het moeilijk om flexibel te reageren op tegenslagen, wat kan leiden tot vermijding of opgave.

5. Internaliserende en externaliserende coping

Volgens Lazarus & Folkman (1984) zijn er twee dominante copingstijlen: internaliserend (gericht op zelfverwijt, depressie, angst) en externaliserend (gericht op boosheid, frustratie, afreageren op anderen). Bij autisme is er vaak sprake van internaliserende coping, mede door negatieve ervaringen in sociale interacties en een verhoogde kwetsbaarheid voor zelfkritiek (Sterling et al., 2008). Dit vergroot de kans op zelfsabotage, vooral wanneer hulpbronnen of sociale steun ontbreken.

6. Neurodiversiteit en zelfcompassie

Het neurodiversiteitsmodel benadrukt dat autisme geen defect is, maar een variatie in menselijke neurologie (Singer, 1999). Vanuit deze visie is het belangrijk om zelfsabotage niet te zien als persoonlijk falen, maar als een signaal van overbelasting binnen een niet-aangepaste omgeving. Zelfcompassie en stress-sensitieve ondersteuning kunnen helpen om patronen van zelfondermijning te doorbreken (Neff, 2003).